Maria: eeuwig maagd en toch moeder

Het dualisme overstegen

Het moet drie zomers geleden zijn geweest. De zon liet haar stralen vallen over de oude kloostertuin in Leuven. “De eeuwige maagdelijkheid van Maria is een leugen van de roomse kerk,” doorbrak een theologiestudent de stilte. Hij verwees naar geslachtsregisters in de Bijbel. Er stond toch zeker duidelijk geschreven dat Maria, nadat ze Jezus had gebaard, met Jozef getrouwd was en kinderen had gekregen? Volgens Mattheüs 13:55 heeft Jezus vier broers: Jakobus, Jozef, Simon en Judas. Eventuele zussen worden niet bij name genoemd.

In dat licht is het inderdaad opmerkelijk dat katholieke exegeten het erop houden dat Maria geen andere kinderen ter wereld heeft gebracht. Maar misschien moeten we ons er ook niet over verwonderen, als we bedenken hoe belangrijk het dogma van de Heilige Maagd al eeuwenlang is. De erkenning dat Maria na Jezus nog zonen en dochters zou hebben gebaard, zou Maria tot een vrouw maken zoals vele andere. Een vrouw met maandstonden, barensweeën, een liefdesleven met Jozef, opvoedings- en overgangsperikelen.

Maria als medeverlosseres

Naast de deur van mijn vakantieappartement staat ze. Sereen als een Boeddhabeeld staart ze voor zich uit, in haar schoot het kindeke Jezus. Een klein huisaltaartje, zoals vele huizen in het zonnige Spanje er een hebben. Devote katholieken geloven dat de Heilige Maagd over het huis waakt, en als je er een kaarsje bij brandt ook nog over je dierbaren. Zo ging mijn moeder als kind met regelmaat op haar knietjes om de rozenkrans te bidden. En ook ik betrap mezelf nog regelmatig op de drang om in een oude kapel een kaarsje te branden. “Eens katholiek, altijd katholiek,” zei mijn moeder altijd.

Toch voelde ik soms een licht medelijden bij het zien van Maria, een vrouw die voor eeuwig gevangen bleef in blauwdruk van twee ‘heilige’ vrouwenrollen: die van de moeder en de maagd. Niet zelden wordt zij ook nog vereerd als medeverlosseres. Maar zou Maria niet stiekem door ons verlost willen worden? Bevrijd van haar eeuwige voetstuk, om eindelijk een vrouw te kunnen zijn die ook weleens haar dag niet had?

Godinnen in elke vrouw

Volgens de Amerikaanse psychiater Jean Shinoda Bolen zijn we nu eindelijk zover gekomen dat we de rollen van moeder en maagd kunnen relativeren. In haar boek Godinnen in elke vrouw grijpt ze daarvoor terug op de oude Griekse mythologie. Die kende zowel moedergodinnen als maagdelijke godinnen. Moedergodinnen waren Demeter, Persephone en Hera. Tot de maagdelijke godinnen behoren Artemis, Hestia en Athena. 

Het boek deed veel stof opwaaien in de jaren tachtig, maar is ook vandaag nog een echte eyeopener. Aan de hand van zeven archetypen uit de Griekse mythologie toont Bolen dat elke vrouw in werkelijkheid twee gezichten heeft: een milde, moederlijke kant en een speelse, onderzoekende en extraverte kant. Het patriarchale systeem dat onder invloed van de kerk tweeduizend jaar de overhand had, liet echter weinig ruimte voor die tweede kant. De wilde, ongetemde vrouw vormde een gevaar voor de maatschappelijke orde. Ze was een tikje gevaarlijk. Vandaar het ideaalbeeld van de vrouw als moeder of maagd.

Grieks dualisme

Vraag een willekeurige voorbijganger naar de betekenis van deze twee archetypen, en hij zal ze uitleggen aan de hand van de vrouwelijke seksualiteit. Een moeder is een vrouw die een kind heeft gebaard. Een maagd is een vrouw die nog nooit seks heeft gehad. Aangezien seksualiteit onlosmakelijk verbonden is met zwangerschap, kan een vrouw niet tegelijkertijd moeder en maagd zijn. Ons westers-rationalistische wereldbeeld laat daar weinig ruimte toe.

Volgens Bolen moeten we die bril dan ook eerst afzetten, willen we het moeder-maagdverhaal werkelijk kunnen begrijpen. In het oude Griekse denken stond de moedergodin voor veel meer dan voor het baren van kinderen. Het archetype van de moedergodin symboliseert de vrouw die haar energie put uit haar verbondenheid met anderen. Dat geldt voor zowel voor de oermoeder Demeter als voor de toegewijde (en jaloerse) echtgenote Persephone en de verleidster Hera. De maagdelijke godinnen aan de andere kant, staan symbool voor de vrouw die haar energie put uit intrinsieke doelen. De maagdelijke godin is door haar geestelijke onafhankelijkheid in zekere zin ongrijpbaar; ze strijdt tegen onrecht en geeft haar eigen wereld vorm. Haar maagdelijkheid moet volgens Bolen niet worden begrepen als een fysieke, maar als een geestelijke conditie.

Spanningsveld

Wat betekent dit dus voor Maria? Door maagd en moeder tegelijk te zijn, symboliseert zij een vrouwbeeld waarin veel van haar dochters en zusters zich zullen herkennen. Naast haar verbondenheid met anderen staat Maria ook voor intrinsieke doelen als universele vrede, voor liefde, voor wijsheid en soms zelfs voor verlossing. Die dubbelrol markeert een breuk in de geschiedenis. Maria oversteeg het Griekse dualisme van de moeder en de maagd. Door beide rollen in zich te verenigen, was ze méér. Alleen al haar zwangerschap volstond om de conventies van seks en huwelijk uit te dagen.

Hoewel weinig niet-katholieken de behoefte zullen voelen om de Heilige Maagd te vereren, mag zij ook vandaag velen inspireren. Het beeldje naast mijn deur weerspiegelt het dualisme in ieder van ons. Maria staat symbool voor een eeuwenoude zoektocht naar zowel verbondenheid als autonomie. Haar serene glimlach weerspiegelt het moment dat we dit spanningsveld in onszelf weten op te lossen. Dan zullen ook wij mede verlost zijn: moeder (of vader) en maagd in één.

Gepubliceerd in het Christelijk Weekblad, juli 2018