Reformatiezondag
Vijf eeuwen sinds de Reformatie lijkt de ergste verdeeldheid tussen christenen op haar retour. Steeds vaker vinden katholieken en protestanten elkaar in het besef dat ze in een seculiere samenleving samen tot een minderheid behoren. Daarom vragen veel mensen zich af: moet je Reformatiezondag, of Hervormingszondag, eigenlijk wel blijven vieren? In deze preek staan we stil bij de essentie.
Kelly Keasberry
Remmen bij een rood stoplicht, je boodschappen afrekenen bij de kassa, rijden aan de rechterkant van de weg. Wat zou er gebeuren als er vandaag een populist zou opstaan die ons er allemaal van kon overtuigen dat ons hele juridische systeem fake is, bedoeld om burgers dom en onder de duim te houden? En die ons zou oproepen massaal links te gaan rijden, rode stoplichten te negeren en winkels leeg te plunderen? U raadt het waarschijnlijk al. Totale chaos.
Naast juridische richtlijnen zijn er nog meer “wetten”. De Dikke Ditz, waarschijnlijk het bekendste Nederlandstalige etiquetteboek, kan qua omvang concurreren met de Bijbel. Het vertelt hoe je je bestek van buiten naar binnen gebruikt, wat de kledingcode “black tie” betekent en waarom je bij de upper class aan tafel nooit “smakelijk eten” mag zeggen.
Reinheidswetten
Dan zijn er nog de religieuze wetten. Het jodendom kent er maar liefst 613, mitswot genaamd, die verschillend van inhoud zijn, maar gelijk in waarde. De Farizeeërs en Schriftgeleerden bestudeerden de wetten van de Torah nauwlettend, want ware religie betekende dat die stuk voor stuk werden nageleefd. In de praktijk was dat niet eenvoudig. Er zijn boeken volgeschreven met rabbijnse commentaren over de vraag hoe je allerlei praktische dilemma's kon oplossen.
Tot de mitswot behoorden ook reinheidswetten. Je zou onze hedendaagse coronamaatregelen kunnen zien als een variant: ontsmet je handen bij binnenkomst, houd 1,5 meter afstand, was regelmatig je handen, draag een mondmasker, nies of hoest in je ellenboog.
We leven in een wereld met eindeloos veel wetten. Ze kunnen de samenleving structureren (waar ze voor bedoeld zijn), maar ook leiden tot conflict. Want niet altijd kennen, volgen of respecteren wij elkaars wetten. Hoe vaak komen mensen niet tegenover elkaar te staan, virtueel dan wel fysiek?
Met ingehouden adem
In het Mattheüs-evangelie lezen we hoe een Farizeeër Jezus benadert met een vraag: “Meester, wat is het voornaamste gebod in de wet?” (22, 34-40) Die vraag is een test. De Farizeeërs zijn niet geïnteresseerd in onderwijs of een dialoog, maar in de bevestiging van hun eigen gelijk. Ze willen Jezus onderuit halen, zodat ze achteraf kunnen zeggen: “Zie je nu wel, er klopt niets van zijn verhaal!”
De menigte wacht met ingehouden adem af. Hoe zal Jezus zich hieruit redden? De Farizeeën kennen alle 613 mitswot op hun duimpje, elk antwoord zou Jezus in de problemen kunnen brengen. Het benadrukken van het ene gebod kan immers het andere verzwakken of ontkrachten, en alle geboden zijn gelijk in waarde.
Een onmogelijke impasse, zo lijkt het. Maar Jezus weet zich er op een bijzondere manier uit te redden. In plaats van verstrikt te raken in een weefsel van geboden, herleidt Hij ze alle 613 tot de rode draad. Daarmee toont Hij zijn opponenten de essentie van hun eigen wetten. En Hij antwoordt niet met één gebod, maar met twee. Het tweede is zoals de eerste: je kunt niet eerst God liefhebben en dan vervolgens je naaste. God liefhebben is je naaste liefhebben en vice versa. Kijk, dáár gaat het om!
De 95 stellingen van Luther
Op 3 januari 2021 is het precies 500 jaar geleden dat de Duitse theoloog Maarten Luther werd geëxcommuniceerd. Het was niet Luthers intentie een protestantse kerk te beginnen; als augustijn was hij ten diepste verbonden met de rooms-katholieke kerk. Maar nadat hij in 1507 het sacrament van de priesterwijding had ontvangen, stuitte hij op praktijken die hij onmogelijk kon accepteren. Het systeem van aflaten was ontspoord tot winstmodel, en pracht, praal en machtsmisbruik leidden af van de essentie.
Op 31 oktober 1517 lanceerde Luther zijn 95 stellingen waarin hij zijn bezwaren uiteenzette. Volgens de overlevering spijkerde hij ze op de deur van de Slotkerk in Wittenberg, maar daarvoor ontbreekt bewijs. Zeker is wel dat de theoloog Luther de discussie op gang wilde brengen. In stelling 48 schrijft hij: “Men moet de christenen leren, dat de paus als hij aflaten verleent, meer behoefte heeft aan een aandachtig gebed en dat ook meer verlangt dan geld”.
Die stelling had de toenmalige paus Leo X misschien nog wel kunnen onderschrijven, maar voor vele andere gold dat niet. Van de 95 stellingen verwierp hij paus er uiteindelijk 41. Op 15 juni 1520 werd een dreigbul bezegeld. Luther kreeg 60 dagen lang de kans de omstreden stellingen te herroepen. Wat begon als een streven naar hervorming binnen de katholieke kerk, mondde uit in een kerkscheuring. Nadat Luthers boeken in Leuven op de brandstapel belandden, reageerde hij door buiten de poorten van Wittenberg, bij de befaamde Luthereik, de pauselijke bul en het pauselijke wetboek te verbranden. Het conflict werd beslecht met de pauselijke bul Decet Romanum Pontificem op 3 januari 1521, waarmee de excommunicatie van Luther een feit was. De protestanten - Luther en zijn geestverwanten - stichtten hun eigen kerken.
Waarom Reformatiezondag?
Na 5 eeuwen lijkt de ergste verdeeldheid op haar retour. Steeds vaker vinden katholieken en protestanten elkaar in het besef dat we als christenen in een seculiere samenleving samen tot een minderheid behoren. Daarom vragen veel mensen zich af: moet je Reformatiezondag, of Hervormingszondag, eigenlijk wel blijven vieren?
Welnu, ik ben ervan overtuigd dat die dag ons vandaag nog altijd veel te vertellen heeft. Niet om elkaar te bestrijden, maar om de gedachte achter de Reformatie. In een wereld vol onrecht werden Maarten Luther, Johannes Calvijn, Huldrych Zwingli en vele anderen gedreven door een verlangen naar de essentie. Meer dan tradities of agenda’s van machtigen wilden ze Jezus Christus navolgen. Ze waren bereid om verder te kijken dan wat voor ogen is, ja, zelfs om de gangbare praktijk ter discussie te stellen, en stelden zich belangrijke existentiële vragen: waarom geloven wij, wat is de essentie van ons geloof? Wat is het goede leven?
Hun vragen kwamen voort uit een verlangen naar puurheid, naar zuivering. Naar ad fontes: terug naar de bronnen. Weg van alles wat daarvan afleidt.Sjema
Je zou Jezus de eerste kerkhervormer kunnen noemen. Hij herleidde een veelheid aan kerkelijke geboden, zonder er ook maar één af te doen, tot de essentie, de Sjema:
“Hoor Israël, de HEER is onze God, de HEER is de enige. (Deuteronomium 6:4) Heb daarom de HEER, uw God, lief, met hart en ziel en de inzet van al uw krachten. (Deut. 6: 5, 11:13)”
Het Hebreeuwse woord Sjema betekent letterlijk: “Luister!” Dat het volk Israël in het Bijbelboek Deuteronomium maar liefst viermaal wordt opgeroepen tot luisteren, is geen toeval. Je oor en je hart openen voor God, dát is het begin van het feest van de navolging. Maar luisterden de Farizeeën eigenlijk wel? Of waren ze toch vooral trots op hun eigen grote kennis van het wetboek, en probeerden ze anderen ermee af te troeven? Zaten de wetten wel in hun hart, of alleen in hun hoofd en in hun verstand?
Het onderwijs van Jezus is een wake-upcall. Het gaat niet om al die losse regeltjes en wetten, maar om de rode draad: liefde. Het liefhebben van God, jezelf en je naaste. Daaraan hangen de volledige wet en de geboden. De Sjema is een joodse geloofsbelijdenis die door veel joden nog altijd dagelijks wordt gebeden.
Geestelijke ondervoeding
Ook de nagedachtenis van Luther, Calvijn en andere reformatoren leeft nog altijd voort in vele gezangen, boeken, geschriften en meer nog: in een wereldwijd protestantisme. Dat laat ons achter met een belangrijke vraag. Hoe kunnen wij vandaag het goede leven leven? Waar draait het nu werkelijk om, wat is de essentie van ons geloof?
De verlokkingen van kerkelijke macht en schittering hebben plaatsgemaakt voor glinsterende shoppingmalls, sociale media en slimme algoritmes. De paradox van onze hedendaagse consumptiemaatschappij zijn overvolle supermarkten waarin de ziel honger lijdt. Terwijl gelijkheid het credo is, lijden miljoenen mensen onrecht. En wie zal in een wereld van fakenews en alternative truth nog de waarheid van de leugen onderscheiden?
Ook zo'n wereld kan wel een vleugje hervorming gebruiken. Reformatiezondag daagt ons uit in de voetsporen te stappen van Luther en vele anderen, en samen onvermoeibaar te blijven zoeken naar wat oprecht, waar en waarachtig is.
Laten we daar vol overtuiging gehoor aan blijven geven.
Deze tekst is gebaseerd op een preek voor de Protestantse Gemeente Philippine-Sas van Gent-Sluiskil op zondag 25 oktober 2020.
Reacties
Een reactie posten