Spinnenwebben in ons brein

Loskomen van hokjesdenken, kan dat eigenlijk wel?

Oudere werknemers zijn traag, vechthonden zijn voor marginalen, computernerds zijn autistisch. Denken in hokjes is niemand vreemd. Ons brein labelt binnenkomende informatie, zodat we de werkelijkheid kunnen ordenen en verklaren. Hokjesdenken is dus heel gewoon. Maar hoe kom je er vanaf?

Nog niet zo lang geleden werkte ik voor de redactie van een tijdschrift. Het jongerenblad wilde inzetten op diversiteit, en daarom moest er bij elk artikel niet alleen een Peter of Veerle aan het woord zijn, maar ook een Mohammed of Latifa. 'Dat is per slot van rekening de dagelijkse realiteit van jongeren,' stelde de hoofdredacteur. Zelf bleek de man, een al wat oudere Antwerpenaar, minder sterk in diversiteit. 'Hollanders kunnen geen Frans,' wierp hij mij voor de voeten. Ook de West-Vlamingen kregen tijdens de redactievergaderingen een veeg uit de pan. Ze zouden namelijk de enige Europeanen zijn met een niet-westerse cultuur.

Alles is communicatie

Inzetten op diversiteit: dat is knap lastig als je niet kunt loskomen van je eigen hokjes. Maar is het eigenlijk wel mogelijk om níet in hokjes te denken? Tijdens een bijeenkomst van het netwerk Vrouwelijke Theologen rond de Tafel houdt vormingsmedewerker Eefje van der Linden een toespraak over interculturele communicatie. 'Alles is communicatie', zo citeert ze de Oostenrijks-Amerikaanse psycholoog Paul Watzlawick. Je kunt onmogelijk niet communiceren. Zelfs als je onderuitgezakt in je luie stoel zit, dan nog straal je een boodschap uit naar de buitenwereld. We zijn ons dus beter maar bewust van hóe we communiceren.

Communiceren begint bij onze eigen perceptie van de werkelijkheid. Stuk voor stuk houden we er onze eigen frames en labels op na. Die zijn natuurlijk subjectief, maar de meeste mensen zijn zich daar niet van bewust. Een dame die bij het passeren van een groepje Marokkanen haar tas stevig tegen zich aandrukt, baseert zich op eerdere verhalen en ervaringen. Maar kloppen die wel? Vertegenwoordigt dat beeld de totale werkelijkheid?

Bange boze witte man

Daar zitten we dan, een groep o zo tolerante vrouwelijke theologen. Want zetten velen van ons zich niet in voor vluchtelingen? Maakt het ons niet razend dat de huizen in onze stad staan te verpauperen, terwijl nieuwkomers intussen met geen mogelijkheid een woning vinden? Allemaal een dun laagje vernis, zo blijkt al snel. Want diep van binnen verschil ik in niets van de hoofdredacteur. Het enige verschil tussen ons is dat mijn vooroordelen niet gericht zijn tegen Hollanders en West-Vlamingen.

Na afloop van de bijeenkomst besluit ik een wandeling te maken, me afvragend hoe het zou zijn om
zonder frames te leven. Zou dat lukken? Een tamelijk ambitieuze gedachte, zo blijkt al
snel. Op mijn wandeling passeer ik een huis dat door een Turks gezin is gekocht en
opgeknapt. Vroeger zaten er barsten in de gevel. Nu zijn de wanden keurig gestuct en glinsteren de
kozijnen. ‘Toch knap’, denk ik, ‘dat zulke mensen tegenwoordig ook huizen kopen en opknappen’.

Even verderop ligt een café - een extreemrechts bolwerk, als ik de verhalen mag geloven. Een geblondeerde dame hangt over de toog gedrapeerd en schreeuwt iets in het plat Antwerps. ‘Bende marginalen,’ sneert een stemmetje in mijn hoofd. 'Hoe kan het dat die gasten hele dagen in het café rondhangen en hun leefloon opzuipen, terwijl ze intussen fel uithalen naar vluchtelingengezinnen die steun ontvangen?' In mijn schoenen voel ik mijn tenen tintelen van ongenoegen. Het is weer verkiezingstijd, en diep van binnen vrees ik de zege van de bange boze witte man.

Maar ik geheel anders, uiteraard. Ik ben een vrije geest, ik zit niet vast aan dat akelige hokjesdenken. Of toch wel? Plotseling schiet het door mij heen dat ook ik bevooroordeeld ben. Het boek Het Vlaams Blok in elk van ons van Manu Claeys was in dat opzicht een beklemmende wake-up call.

Spinnenwebben

We zijn allemaal bevooroordeeld, alleen we zijn het niet op dezelfde manier. En eigenlijk kunnen we het ook niet helpen. Hokjes en frames hebben een functie. Ze maken dat je niet alle binnenkomende informatie opnieuw hoeft te ordenen. Ons brein deelt de werkelijkheid in in behapbare categorieën en schept zo orde in de chaos die werkelijkheid heet. Man-vrouw, wit-zwart, koud-heet, mooi-lelijk, sympathiek-onbetrouwbaar. Frames zijn eigenlijk reuze handig.

Toch heeft Eefje wel degelijk een punt. Frames houden ook een risico in. Als we ons er niet van bewust zijn, ligt een gesloten werelbeeld op de loer. Dan verliezen we onze ontvankelijkheid voor het nieuwe. Dan staan we niet meer open voor kosmopolitische West-Vlamingen, Franssprekende Hollanders of beschaafde mensen met een pitbullterrier. Het kan dus helemaal geen kwaad om zo af en toe de bezem te halen door de spinnenwebben in ons brein. Dat helpt om weer met een frisse blik naar de wereld te kijken.

Kelly Keasberry is freelance journalist. Een versie van dit artikel verscheen in het Christelijk Weekblad.